Kratak osvrtr na dešavanja koja su se odigrala na području općine Visoko u ratnom periodu je pokušaj da se, bez pretenzija na neku historijsku gotovost i konačan sud, odslika doprinos u odbrani ovog kraja, kao i Bosne i Hercegovine.
KAKO JE POČELO?
Godina 1991. je na ovom, kao I na drugim područjima, godina previranja I nespokojstva nastalog raspadom Jugoslabije, a naročito, druga polovica godine, kada bijesni rat u Hrvatskoj I kada bivša JNA nastoji mobilisati sve snage I sa ovog područja I uputiti ih na ratišta u Hrvatskoj. Taj pokušaj je osujećen tako što je kompletna dokumentacija vojnih obveznika “izmještena” kako ne bi bila dostupna onima koji su je htjeli zloupotrijebiti, a prekida se I slanje regruta na služenje u Jugoslovensku narodnu armiju (JNA), te pruža zaštita vojnicima koji su napustili JNA.
Dok vrijedni visočani, ne sluteći koje im se zlo nadvija nad glavom, se pripremaju za zimu privodeći kraju ubiranje prispjele ljetine sa njiva, bivša JNA organizovano I tajno naoružava pristalice Srpske demokratske stranke (SDS-a), doturajući im helikopterima I drugim sredstvima u predvečernjim satima naoružanje na lokalitetima: s. Vilenjaka, s. Zimče, s. Biskupića, s. Čekrčića I dr. U to vrijeme kasarne u gradu se pretvaraju u četnićka “legla” iz kojih dolaze najveće prijetnje gradu I stanovništvu Visokog.
Kako je vrijeme odmicalo, a rat u Hrvatskoj jenjavao, nevjerica ali I slutnja šta nam se može dogoditi, pokrenuli su određene snage da se krene u pripremu za odbranu od naraslog velikosrpskog fašizma. Svi koji nisu bili okrenuti Beogradu I Srbiji su se našli u nepovoljnoj situaciji, bez oružja I bilo kakvih sredstava kojima bi se mogli suprotstaviti I odbraniti od “do zuba” naoružanih pristalica SDS-a I bivše JNA koji su se uveliko pripremali za otvoreni sukob (rat) zauzimanjem dominantnih objekata u okolini Visokog I vršeći obuku već formiranih paravojnih jedinica.
Shvatajući takvu situaciju patrioti, pojedinačno I organizovano preko Stranke demokratske akcije (SDA), vrše nabavku manjih količina oružja u vrlo teškim okolnostima, jer putevi dotura idu iz daleka.
Visoko već tada, zahvaljujući strukturi stanovništva I tradicionalnoj privrženosti državi BiH (srednjovjekovna Bosna je ponikla na ovim prostorima), počinje da igra ulogu logističkog centra RBiH, jer sve nabavljeno naoružanje ne ostaje u Visokom nego se transportuje u druge dijelove BiH a najviše u Sarajevo. Ove aktivnosti se naročito ispoljavaju početkom 1992. godine, kada dolazi do još većih previranja, naročito u državnim institucijama kao što su Ministarstvo unutrašnjih poslova (MUP), Štab teritorijalne odbrane (TO) I dr.
Visočani odlučni da se suprotstave onima koji pljačkaju I ruše temelje RBiH, ne dozvoljavaju da se iz skladišta saveznih rezervi bivše SFRJ, stacioniranih u Visokom, izvlače prehrambeni artikli I intendantska vojna oprema SFRJ u Srbiju I Crnu Goru. Takođe, ne dozvoljavaju da se “pocijepa” MUP I Štab TO po nacionalnim šavovima. Osim toga , Visočani vrše nabavku I pune magaze neophodnim prehrambenim artiklima.
U tom periodu formiraju se krizni štabovi po mjesnim zajednicama, a kao manevarska jedinica formiran je Vod Patriotske lige (PL-a).
U periodu kada BiH bije bitku za nezavisnost putem referenduma I kada Sarajevo biva blokirano barikadama pripadnika SDS-a, Visočani patriote, blokiraju svoj grad, braneći ga I dajući do znanja da se Visoko ne predaje I da budno prati I žustro reaguje na to što se dešava u našoj zemlji.
Početkom aprila 1992. godine situacija na području općine Visoko dolazila je do usijanja, zbog sve otvorenijih istupa I prijetnji ratnički raspoloženih članova SDS-a. Pripreme za organizovan otpor iz dana u dan jačaju, a patriotski opredijeljeni se grupišu, zbijaju redove, skromno naoružavaju I formiraju temelje odbrane na ovim područjima pod neposrednim rukovodstvom legalnih vlasti općine I kontinuiranim djelovanjem Štaba TO kojeg su, večina oficira srpske nacionalnosti, napustili I prešli na agresorsku stranu.
06.04.1992. godine – proglašeno je vanredno stanje na području općine. Istog dana proglašen je I postavlje protivdiverzantski vod TO.
08.04.’92. godine – Predsjedništvo RBiH donosi Uredbu o ukidanju dotadašnjeg Republičkog štaba TO I obrazovanja novog štaba TO RBiH. Po toj naredbi Štab TO RBiH 15.04.’92. godine u cjelosti preuzima komandovanje postojećim jedinicama formiranih na političkoj platformi Patriotske lige, a značaj ovoga je utoliko veći, jer su u cjelosti odbačeni politički temelji na kojima je počivala ranija TO I bivša JNA. Ova odluka je ubrzala patriotsku diferencijaciju, jer su svi patriotski opredjeljeni građani RBiH prihvatili novi Štab TO I time ubrzano stvarali svebosanski front, dok je jedan dio građana, pod uticajem fašističke SDS, prešao na agresorsku stranu.
U ovom periodu u gradu su prisutrni I neki čelnici SDA I Republičkog štaba TO Iz Sarajeva koji pomažu na organizovanju odbrane, ne samo ovog kraja nego I čitave RBiH I zahvaljujući njima, u Visoko je iz skladišta fabrike “Bratstvo” – Novi Travnik, dovezena veća količina artiljerijskih oruđa koja su bila izrađena I nalazila se u skladištima “Bratstva”. Tada su dovučeni top-haubica (TH) 152 mm – “Nora”, haubica (H) 122 mm, minobacač (MB) 120 mm, MB 82 mm I MB- 60 mm, što je omogučilo da jedinice ovog I drugih krajeva budu naoružane I artiljerijskim naoružanjem.
17.04.’92. godine – formiran je Rejonski štab TO (RJŠTO) u Gračanici koji sa dijelom svojih snaga posjeda ključno brdo, za odbranu ovih prostora, Ulukovac I čuva ga, a koga su I prije formiranja RJŠTO posjedale I čuvale mjesne straže.
20.04.’92. godine – u sastavu MUP-a Visoko formira se Manevarska četa namjenjena za intervencije na ugroženim dijelovima općine. Do tog perioda MUP je ojačan sa rezervnim već ranije mobilisanim sastavom u septembru 1991. godine. Isti dan je formiran I Rejonski štab Visoko, sa zadatkom osiguranja užeg gradskog područja uličnim stražama.
22.04.’92. godine – organizovan je I upućen transport naoružanja za branioce Sarajeva šumskim putem: Visoko – Kralupi – Čifluk – Rakovica. Tom prilikom u rejonu Čifluka gine pratilac transporta u četničkoj zasjedi, inače pripadnik MUP-a Visoko.
23.04.’92. godine – formiran je Rejonski štab Buci, sa zadatkom osiguranja stanovništva tog područja mjesnim stražama, a komandni kadar Mješovitog artiljerijskog diviziona se okuplja u rejonu Gračanice gdje vrši obuku na MB 120 mm.
24.04.’92. godine – formiran je rejonski štab Moštre sa zadatkom osiguranja stanovništva od naoružanih pripadnika SDS-a s tih područja.
Paralelno sa organizovanjem odbrambenih snaga, vršem je permanentni pritisak (prijetnja napadom) na preostale pripadnike bivše JNA I novopridošle četnike u Kasarni “Ahmet Fetahagić” I “Majevica” da predaju naoružanje čiji je vlasnik Štab TO Visoko I da napuste kasarnu.
U noći tog dana, pod izgovorom obilaska I pregleda naoružanja TO u kasarni “Majevica”, pripadnik Štaba TO iizvlači dva komada raketnih lansera “OSA” od kojih se jedan odmah letjelicom “ZMAJ” prebacuje u uzavrelo Sarajevo, kao neophodna pomoć njegovim braniocima.
25.04.’92. godine – u 10,00 sati na gradskom stadionu postrojena je prva jača manevarska jedinica TO – Mješoviti artiljerijski division a u 12,00 sati I 1. Odred TO Visoko. Tog dana u ranim jutarnjim satima, preostali pripadnici JNA I novopridošli četnici napuštaju kasarnu “Ahmet Fetahagić” ostavljajući za sobom “krš” I prelazeći dijelom u Kasarnu “Majevica”, u kojoj je bilo smješteno naoružanje Štaba TO Visoko I velike količine MTS-a saveznih vojnih rezervi.
Istog dana u 16,00 sati novoformirane jedinice TO Visoko ulaze u oslobođenu kasarnu, postrojavaju se I odaju počast Bosanskoj zastavi sa povijesnim grbom, koja se zavihorila na jarbolu uz zvuke svečane pjesme “Ja sin sam tvoj”, a smotru jedinica izvršio je predsjednik općine Visoko.
Kao jedan, stajali su borci prvih jedinica Bosanskog naroda ovog kraja, spremni da izvrše sudbonosni zadatak koji je povijest postavila pred njih: da odbrane jedinu domovinu, da odbrane ideju slobode demokracije od povampirenog velikosrpskog fašizma.
26.04.’92. godine – u ranim jutarnjim satima izvršena je opsada I napad na Kasarnu “Majevica”, kojom prilikom je zarobljeno 7 četnika dok su ostali pobjegli I prešli u selo Kute, preko rijeke Bosne. Tom akcijom vračeno je skoro kompletno naoružanje Štaba TO Visoko (2000 cijevi), velike količine MTS-a, veze, ABHO, inžinjerije I drugih sredstava bivše JNA.
U akciji oslobađanja I zauzimanja kasarne učestvovale su Manevarska četa MUP-a, Vod PL-a, Vod RŠ Visoko I vod RŠ Gračanica.
Od tog momenta su obje kasarne stavljene pod kontrolu oslobodilačkih snaga sa općine Visoko,a naoružanje je izvučeno I raspoređeno novoformiranim jedinicama, dok je dio najkvalitetnijih cijevi ostavljen za prebacivanje u Sarajevo.
27.04.’92. godine – je organizovan transport naoružanja za Sarajevo. Obezbjeđenje transporta je vršio Vod PL-e a kretao se putem: Visoko – Goduša – Vela – Crkvica – Ahatovići.
Tom prilikom dolazi do prvog oružanog okršaja protiv četnićkih snaga koje su otkrile transport. Tada gine komandir Voda PL-e, a šest boraca je teže ranjeno, dok su četnicima naneseni gubici u živoj sili a zaplijenjena je I određena količina naoružanja.
Naoruđanje iz transporta nije palo u ruke četnika nego je predato RŠ Buci za naoružavanje njihovih pripadnika.
28.04.’92. godine – je Manevarska četa izvela prvu akciju u rejonu s.Dobrinje, s.Grab I Velike Njive, kojom prilikom su razoružani svi naoružani pripadnici SDS-a tog kraja, a zaplijenjene veće količine pješadijskog naoružanja.
I dok su tekle organizacione pripreme I naoružavanje oslobodilačkih snaga na području općine, u isto vrijeme su paravojne jedinice agresorskih snaga izvukle teško naoružanje I zauzimajući položaje po okolnim brdima na, već ranije, dobro utvrđenim mjestima.
Naseljena mjesta saa većinskim srpskim stanovništvom su tako raspoređena da su Visoko doveli u poluokruženje.
Napetost je sve više rasla a ratna atmosfera je sve više pritiskala kompletnu općinu.
RAT JE POČEO
Na priv veći okršaj se nije dugo čekalo. U prvim danima maja (2. I 3.) 1992. godine, kada agresor pokušava da zada odlučan udarac Bosanskoj državnosti , angažujući sve svoje snage i usmjeravajući ih na samo jedan cilj, na simbol te, međunarodno priznate državnosti.
Cilj su bili: GLAVNI GRAD REPUBLIKE – SARAJEVO, ZGRADA PREDSJEDNIŠTVA RBIH I SAM PREDSJEDNIK PREDSJEDNIŠTVA RBIH, g-din ALIJA IZETBEGOVIĆ. Herojski otpor sarajevskih branilaca i bosanskih patriota, koji su iz ove sudbonosne bitke izašli kao pobjednici, svima je poznat. Ali zbog objektivnog i adekvatnog odnosa prema povijesti ovdje moramo napomenuti da su i patriote ovog kraja dale svoj dužni doprinos našoj velikoj pobjedi nad agresorom. Naime, u jutarnjim satima 03. maja ‘92. godine pripadnici jedinica sa ovih prostora izvršili su PRVI KOMBINOVANI ARTILJERIJSKO-PJEŠADIJSKI NAPAD na neprijateljska uporišta i položaje u Ilijašu, Sovrlama, Ljubinićima i Čekrčićima, što je izazvalo šok i opštu pometnju među ilijaškim četnicima, koji su hitno morali svoje snage sa pravca prema glavnom gradu da vrate na pozicije prema našoj općini.
U isto vrijeme dio jedinica je vršio razoružavanje pripadnika SDS-a na području s.Goruša,s.Kula Banjer i s.Ravne kojom prilikom su oduzete značajne količine pješadijskog naoružanja. Tog dana, 03. maja ‘92. godine je dobijena i prva bitka za Visoko, a agresoru naneseni veliki gubici. Osobit značaj ovog napada je taj što smo ostvarili veliku psihološku prednost, jer je neprijatelj bio uveliko iznenađen kako naoružanjem kojim smo ih napali (napali smo ih sa 3 MB-120 mmiz rejona Gračanice i 3 MB-120 mm iz rejona Kamenica,općina Breza), tako i smjelošću za napad na njih (do tada su samo oni napadali u RbiH).
Nakon našeg napada neprijatelj je uzvratio iz već davno ukopanih i usmjerenih oruđa, gađajući nasumice po užem gradskom području. To su bile prve granate koje su pale na grad i koje su odnijele prve civilne žrtve rata.
Tako je na ovim područjima rat počeo, a Visokom kao najvećem gradu u blizini Sarajeva neopravdano pala u zadatak deblokada glavnog grada, Sarajeva.
Paravojne jedinice zločinačkog SDS-a jačine pješadijskog odreda na području Zimče odmah blokiraju oba puta Visoko – Kakanj i uvezuju se sa ostalim dijelovima, što Visoko dovodi u vrlo nepovoljan položaj.
Nakon 3. maja intenzivira se ustrojavanje formiranih jedinica a vrši se formiranje novih, sve sa ciljem da se ukupna odbrambena moć podigne na viši nivo. U tom periodu Mješoviti artiljerijski divizion je ojačan sa još 6 MB-120 mm i sa 2 TH 152 mm – «Nore» koje su odmah izvučene na izabrane vatrene položaje.
11.05.'92. godine – nakon najave pronalaska konvoja sa naoružanjem bivše JNA iz zeničke kasarne u pravcu Ilijaša, o špred svih mjera osiguranja, donesena je odluka da se organizuje zasjeda i zaustavi konvoj te da se oduzme određena količina tovara. Taj zadatak obavila je Manevarska četa MUP-a zaustavljajući konvoj u kanjonu između s.D.Papratnica i s.Dobrinje.
Iz konvoja je uzeta velika količina materijalno-tehničkih sredstava (MTS-a) zajedno sa vozilima.
Najznačajnije što treba spomenuti su zaplijenjene dvije haubice 105 mm, oko 1000 kom. Granata 105 mm, 5 kom. Protivavionskih topova (PAT-ova) 20/3 i još drugog naoružanja i municije. Nažalost, haubice i PAT-ovi su bili bez zatvarača, ali vrijedni radnici «Kovine» iz Visokog su izradili nove po uzoru na H-122 mm.
20.05.'92. godine – se od pripadnika Voda PL-a formira Vod vojne policije (VP), a izvršeno je formiranje Protivoklopne grupe i Voda protivvazdušne odbrane (PVO).
U okviru Štaba TO Visoko formira se i prvi ratni orkestar od istaknutih muzičara koji su se nalazili na ovim prostorima.
MAD u svoj sastav dobiva i dvije osposobljene H-105 mm i dvije H-122 mm čime je zaokružena struktura naoružanja i divizion je sada veoma jak po vatrenoj moći,jer u svom sastavu ima dvije MB-baterije 120 mm (12MB-120 mm) i jednu haubičku bateriju 2 x TH-152 mm «Nora» + 2 x H-105 mm i osposobljen je da brani ne samo ove prostore nego i šire.
Kraj maja i početak juna 1992. godine je bio u znaku priprema svih jedinica za ponovnu deblokadu Sarajeva zajedno sa jedinicam susjednih općina (Breza, Ilijaša – Misoče). Međutim, vrijeme napada je «provaljeno» od strane veoma jake «pete kolone», pa je 3. juna dan prije našeg napada, neprijatelj napao naše položaje višecijevnim bacačima raketa (VBR-ovima) i svim drugim raspoloživim naoružanjem. Bili smo iznenađeni, ali ne i zbunjeni. Naše jedinice su se vrlo brzo konsolidovale, zauzimajući svaka svoje mjesto. Borba je prihvaćena i trajala je neprekidno 3 noći i dva dana.
Ovo je bio jedan od najžeščih artiljerijskih okršaja, jer je pješadijski proboj naših jedinica bio osujećen. Naši artiljerci su uspješno vodili artiljerijski duel sa zločinačkom četničkom artiljerijom, koja je tom prilikom potučena «do nogu» i naneseni im veliki gubici u ljudstvu i MTS-u. U toku ove borbe jedinice MAD-a su podržavale, ili bolje rečeno štitile jedinice TO Ilijaša u Misoči, zatim jedinice TO Breze kao i jedinice TO Visoko.
Pobjedom u ovoj bici agresoru je onemogučeno za svagda da na ovim prostorima PROVODI SVOJU GENOCIDNU POLITIKU NAMJENJENU BOŠNJAČKOM NARODU, jer nikada ovdje nije mogao da spali naša naselja, da kolje i ubija, da obeščasti naše majke i sestre.
Ovom bitkom Visoko je konačno odbranjeno, a agresorske snage su utvrdile svoje položaje ne pomišljajući da krenu naprijed.
U junu ‘92. godine formiran je Izviđačko-diverzantski vod TO Visoko.
16.06.1992. godine – izvršen je artiljerijsko-pješadijski napad na neprijateljska utvrđenja na potezu: Čekrčići – Kralupi kada su neprijatelju naneseni veliki gubici, a 20.06.'92. godine združenim snagama svih visočkih jedinica i dijela zeničkih jedinica izvršeno je razoružavanje paravojnih jedinica SDS-a na području Zimče, Radovlja i drugih naselja na općini Visoko. Oduzete su velike količine pješadijskog naoružanja, MB-120 mm i 82 mm i velike količine municije, a zarobljen je veliki broj pristalica fašističkog SDS-a, koji su posjedovali oružje, dok su glavne vođe, uz pomoć HVO-a Kiseljaka, pobjegli u Kiseljak i dalje na agresorsku stranu.
Time je kompletna općina stavljena pod kontrolu naših oružanih snaga (OS), a putevi deblokirani,osim područja Čekrčića (sada i nekad: Čekrekčije).
U ovom periodu, odnosno sredinom mjeseca juna odvijaju es odsudne borbe za spas Sarajeva, odnosno njegovih dijelova. Zahvaljujući posjedovanju dalekometnih oruđa TH-152 mm «Nora», divizion vrši podršku jedinica u odbrani Sarajeva djelujući po neprijateljskoj artiljeriji lociranoj na Poljinama, Blagovcu, Šućurovićima, Žuči i drugim mjestima kao i direktnim dejstvima po neprijateljskoj pješadiji i mehanizovanim jedinicama u Lukavici, Dobrinji, Nedžarićima, Rajlovcu, Vogošći, Semizovcu. Drugim riječima, visočki artiljerci su djelovali od Visokog do Sarajeva, a za postignute rezultate pismeno su pohvaljeni 24.juna.1992. godine od Načelnika Glavnog štaba (GŠ), Sefera Halilovića.
1.07.'92. godine – kompletan rezervni sastav MUP-a dolazi pod komandu Štaba TO i od tog sastava se formira posadni bataljon.
U julu mjesecu formiran je treći odred, a od jedinica rejonskih štabova formiraju mjesni odredi i to: Odred “Gračanica” , odred “Buci”, Odred “Visočica” i Odred “Moštre”.
Početkom augusta zbog potreba formiranja jakih jedinica za izvršavanje napadnih djelovanja od najhrabrijih boraca dobrovoljaca formira se i Udarni odred.
U mjesecu augustu ’92. godine vršene su intenzivne pripreme za izvršenje napada i proboja neprijateljskih linija, a sve sa ciljem deblokade glavnog grada Sarajeva. U tom periodu u pomoć dolaze i jedinice iz Zenice i Viteza.
Opšti napad je počeo 22.08.’92. godine i trajao je neprekidno šest dana. U ovoj dobro sinhronizovanoj akciji postignut je veoma značajan uspjeh jer je 28.08.’92. godine oslobošena linija REZERVOAR – MALA KOTA, a agresorske snage prisiljene na povlačenje u dubinu za oko 1 km. Ovo je bila jedna od najutvršenijih, a ujedno i najbližih linija ka gradu Visokom odakle su agresorski snajperisti zagorčavali život žiteljima blokirajući glavnu ulicu u gradu.
29.08.’92. – dan nakon oslobađanja “ MAŽINO linije” neprijateljski avioni su izvršili odmazdu bombardirajući naše snage bez većeg uspjeha al i bombardirajući proizvodne pogone tekstilne fabrike “Vitex” nanoseći joj ogromnu štetu. Međutim, to nije pokolebalo naše snage da nastave da eksploatišu postignuti uspjeh i oslobađajući metar po metar linije od agresora u pravcu Čelina svakodnevnim borbama.
U međuvremenu TO RBiH se transformiše u ARBiH i počinje ukrupnjavanje formiranih jedinica radi lakšeg rukovođenja i komandovanja. Tako se 10.10.’92. godine u Visokom u okviru 1. korpusa formira 4. brdska brigada (bbr) – “Visočka” u čiji sastav ulaze 1., 2. i 3. odred TO, Udarni odred, MAD, Protivoklopni vod, lab PVO i druge manje formacijske jedinice, dok ostale jedinice ostaju i dalje pod neposrednom komandom Štaba TO.
Žene Visokog pod okriljem Štaba TO se okupljaju i formiraju krajem 1992. godine “Patriotsku ligu žena” sa željom da daju svoj doprinos u opremanju visočkih boraca.
4. bbr “Visočka” je predstavljala bitan i glavni oslonac za formiranje Operativne grupe (OG) “Visoko”, kasnije OG “Istok” i učestvovala je u svim bitkama koje je izvodila OG “Istok”.
23.12.’92. godine – jedinice “Tufina četa” i dio jedinica Posadnog bataljona uz artiljerijsku pripremu i podršku MAD-a izvršile su silovit napad na neprijateljske linije na potezu: Čelin – Plješevica i potisnule neprijatelja čime je izvršena djelimična deblokada puta Visoko – Buci – Kiseljak.
Kraj 1992. godine obilježen je operacijom koja je za cilj imala deblokadu Sarajeva, tačnije 28.12.1992. godine otpočeo je združeni napad jedinica OG “Istok” na linije neprijatelja na potezu: s.Vlajčići – Mandino brdo – G.Bioča – Crkvica. U operaciji osim jedinica 4. bbr i TO Visoko učestvovale su jedinice iz sastava 7. muslimanske brigade, zeničke brigade, i busovačke brigade. Tom prilikom je izvršen proboj neprijateljskih linija odbrane i naneseni mu veliki gubici u ž/s i MTS-u, ali do pomijeranja naših linija nije došlo. Neposredno nakon te operacije na visočko ratište pristiže i 17. krajiška brigada koja zajedno sa visočkim jedinicama 07.01.1993. godine izvršava proboj i zauzimanje brda Crkvica, ali uslijed artiljerijske vatre neprijatelja po našim snagama Crkvica se nije mogla sačuvati.
U to vrijeme Udarni odred iz sastava 4. bbr je upućen kao pomoć na igmansko-trnovsko ratište u odbranu ugroženih područja što predstavlja i prvi odlazak jedne jedinice sa prostora ove općine.
Linija odbrane prema agresorskim srpskim snagama na visočkom ratištu se protezala od šume Zajezda na granici sa općinom Breza do brda Kokoška na tromeđi općina Visoko-Kiseljak-Ilidža u dužini od preko 20 kilometara.
U januaru 1993. godine naivno vjerujući da će doći do ukidanja embargo na uvoz oružja u RBiH počinje transformacija 4. bbr”Visočke” u 302. motorizovanu brigade (mtbr) i njenog ulaska u sastav 3. korpusa zbog otežanih komunikacija sa komandom 1. korpusa. U sastav 302 mtbr ušle su slijedeće jedinice: 1. mtb sastavljen od Prvog odreda i Odreda “Visočica”; 2 mtb sastavljen od Drugog odreda i Odreda “Buci”; 3.mtb sastavljen od 3. Odreda i Odreda “Gračanica”. Udarni odred se transformiše u Izviđačku četu, a od jedinica MAD-a formira se Haubički division, Mješoviti protivoklopni division i MB čete koje ulaze u sastav mtb, a ostale jedinice se takođe transformišu i formacijski ulaze u sastav 302. mtbr. Jedinice koje su ostale pod komandom Štaba TO transformišu se u protivdiverzantske odrede.
Krajem januara 1993. godine raste napetost između jedinica Armije RBiH (ARBiH) i Hrvatskog vijeća odbrane (HVO-a), a 26. januara i do otvorenog napada ekstremista HVO-a na stanovništvo i branioce sela Kaćuna, općina Busovača. Prilikom tog napada u pomoć jedinicama HVO-a Busovača pristižu u pomoć i jedinice HVO-a Kiseljak sa namjerom da u potpunosti stave pod kontrolu put Kiseljak – Busovača, bošnjačko – muslimansko stanovništvo protjera sa tih prostora.
27.01.’93. godine – jedinice 302. mtbr u sadejstvu sa jedinicama ŠTO Visoko i 17. krajiške su osujetile te namjere i ušle u selo Bilalovac i time izvršile presijecanje snaga HVO-a a ujedno i onemogućile blokadu grada Fojnice od strane snaga HVO-a i zaokruživanje i zaživljavanje tzv. “Herceg Bosne”. Ovom prilikom je pod kontrolu i upravljanje sektora logistike 302. mtbr a po odredbi odjeljenja ŠVK u Visokom stavljena plinara u Klokotima koja proizvodi CO2 neophodan u livnicama pri izradi odljevaka (hlađenje jezgra). Kasnije se pokazalo, kada je RBiH dovedena u totalnu blokadu,a dotur municije onemogućen i baziran samo na vlastitu proizvodnju, da je ovo bio strateški potez jer se ni jedna mina ne bi mogla proizvesti bez gasa CO2.
Rad plinare se odvijao pod kontrolom sektora logistike 302. mtbr sve d opredaje legalnim vlastima novoformirane općine Kiseljak u Bilalovcu u ljeto 1993. godine.
Sa razvojem situacije na frontu i pojave novog agresora – pripadnika HVO-a javlja se potreba za uspostavljanjem linija odbrane prema općini Kiseljak a u cilju zaštite stanovništva na rubnim dijelovima naše općine. Nova linija odbrane se protezala od brda Kokoške do Lisova brda u dužini od oko 30 kilometara.
U periodu januar –decembar ’93. godine jedinice 302. mtbr i ŠTO Visoko učestvuje u odsudnoj odbrani Nabožića, s. Višnjica i s. Korita na ilijaškom ratištu.
Naročito veliki doprinos visočke jedinice su dale na oslobađanju dijelova općine Kiseljak, a u junu mjesecu učestvuju i u deblokiranju i oslobađanju s.Veliki Trnovci i s. Bištrani (općina Kakanj) te sela Šošnje i sela Buzići, općina Visoko.
Nakon toga, u julu mjesecu 1993. godine vode se žestoke borbe za odbranu Fojnice gdje veliki doprinos daju najbolji boric visočke jedinice Interventnog odreda “Sjenke” iz sastava 302. mtbr braneći Fojnicu na najugroženijim pravcima napada HVO-a.
U periodu 1993. dio jedinica haubičkog artiljerijskog diviziona (HAD-a) sa TH- 152 mm (Nora) učestvuju u podršci snaga 3. i 7. korpusa na vlašičkom ratištu, a sa H- 122 mm na maglajskom ratištu.
U julu mjesecu ’93. godine po naredbi MUP-a formira se jedinica “Lasta” čiji je zadatak bio izvršavanje borbenih i policijskih zadataka. Jedinica je bila jačine čete, a učestvovala je u svim značajnim borbenim aktivnostima zajedno sa ostalim jedinicama Prvog korpusa.
02.11.’93. godine – najelitnije jedinice sa općine Visoko u sadejstvu sa drugim jedinicama OG “Istok” vrše napad i oslobađanje Vareša sa minimalnim gubicima, a ogromnim dobitkom. Tu HVO dobija težak udarac, da bi nedugo zatim pokušao ponovni proboj naših linija i zauzimanja Fojnice, al i i tada doživljava slom i to velikim učešćem visočkih jedinica.
U periodu sukoba HVO-a i ARBiH na području Fojnice, 302. mtbr je iz sastava 3. korpusa ušla u sastav novo formiranog Šestog korpusa.
Zbog potreba jačanja odbrambenih snaga i efikasnijeg rukovođenja i komandovanja jedinicama u sukobu sa dva neprijatelja, dolazi do ponovne transformacije visočkih jedinica. 302. mtbr se transformiše u dvije brdske beigade i to: 315. bbr i 316. bbr, dok Štab TO sa svojim jedinicama se preformira u 321. bbr. Transformacija je izvršena 12.12.’93. godine i od tog perioda u Visokom djeluju tri brdske brigade,a broj mobilisanih boraca na općini dostiže svoj maksimum.
Kraj ’93. i početak ’94. godine obilježava se kao period smanjenih borbenih djelovanja između snaga ARBiH i HVO-a, al ii ponovne ofanzive četničkih snaga na položaje ARBiH.
U januaru ’94. godine, dok se pod najtežim okolnostima (nestašica municije i hrane zbog jednogodišnje blockade) bije odsudna bitka za odbranu Olova u pomoć za odbranu Kruševa stižu i Izviđačko-diverzantske čete (IDČ-e) iz svoje tri visočke brigade, dajući veliki doprinos zaustavljanju ofanzive i odbrani olovskih prostora.
U to vrijeme na ovom terenu su prisutne i najviše starješine 1. korpusa koje su izašle iz Sarajeva sa ciljem preraspodjele zona odgovornosti nakon prekida borbi sa HVO-om i gašenja 6. korpusa ARBiH.
Krajem januara 1. korpus u Visokom formira Istureno komandno mjesto (IKM) a visočke brigade ulaze u sastav istog. Od tog perioda Izviđačko-diverzantske čete i artiljerci visočkih brigade učestvuju u pripremama i izvođenju napadnih borbenih djelovanja na vareško-ilijaškom dijelu ratišta zajedno sa drugim jedinicama 1. korpusa.
U maju mjesecu od IKM-a 1. korpusa formira se OG – 2 sa sjedištem u Visokom u čiji sastav ulaze i visočke brigade, zatim brigade iz Kiseljaka i brigade iz Fojnice, a OG – 3 sa sjedištem u Varešu u čiji sastav ulaze brigade iz Breze, Ilijaša, Vareša i Olova.
Poslije prvih uspješno izvedenih akcija na vareško-ilijaškom ratištu 13. i 14.04.’94. godine oslobođen je Veliki i Mali Hum selo Žisci i selo Brda, zatim Rokoč i zauzeto Moševačko brdo 04.05.’94. godine. Poslije stabilizacije tog fronta u Visokom je 16. i 17.06.’94. godine održano PRVO SAVJETOVANJE STARJEŠINA 1. KORPUSA na temu “Ostvareni nivo rukovođenja i komandovana u 1. korpusu”, što predstavlja historijski trenutak., jer su se na jednom mjestu po prvi put susreli komandanti brigade i drugih samostalnih jedinica kao i starješine komande Prvog korpusa. Savjetovanje je bilo uspješno i dalo novu snagu za nastavak oslobodilačke borbe.
Zbog potreba koje je iziskivao oslobodilački pohod jedinica 1. korpusa u svim brigadama se provodi transformacija sa ciljem stvaranja Manevarskih bataljona unutar brigade, a na uštrb jedinica odbrambenog karaktera. Transformacija i formiranje Manevarskih bataljona izvršena je u hodu a završena u julu 1994. godine.
U maju 1994. godine TH – 152 mm sa dijelom jedinica HAD-a 302. mtbr prebaćena je na vozućko ratište i vršila je podršku naših snaga sve do aprila 1995. godine.
Nakon uspješno izvedenih operacija oslobađanja teritorija na Čemerskoj planini i Nišičkoj visoravni, visočke brigade šalju i druge jedinice koje imaju zadatak čuvanja oslobođenih teritorija i odbijanja neprijateljskih snaga.
08.08.’94. godine – združene jedinice visočkih brigade i jedinice “Lasta” izvršile su žestok napad na agresorske linije u rejonu sela Vratnica – Zajezda sa ciljem vezivanja neprijateljskih snaga i rasterečenja ratišta na Nišičkoj visoravni, jer je neprijatelj grupišući velike snage vršio neprekidne napade kako bi vratio izgubljeni dio teritorije.
Oslobodilački pohod jedinica 1. korpusa nastavljen je u “talasima” i to : početkom augusta, zatim oktobra i početkom novembra, kada su oslobođeni veliki prostori na Nišičkoj visoravni i Čemerskoj planini.
Posljednji dan 1994. godine potpisan je četveromjesečni prekid borbenih djelovanja između ARBiH i agresorskih snaga. Taj period je iskorišten za novo ustrojavanje jedinica ARBiH kako bi štp spremniji dočekali nove oslobodilačke pohode. Ovaj period je obilježen formiranjem manevarskih brigade i divizija kopnene vojske (KoV). Umjesto OG-2 i OG-3 formira se 16 divizija KoV u čiji sastav ulaze sve brigade od Visokog do Olova. U Visokom do gašenja 321. bbr i formiranja manevarske 146. lahke brigade (lbr) od boraca manevarskih bataljona sve tri brdske brigade, a preostali borački sastav 321. bbr se prekomanduje u prenumerisane visočke brigade 135. bbr (315. bbr) i 136 bbr (316 bbr).
Kompletnu liniju odbrane na visočkom ratištu i dio l/o na vareško-ilijaškom ratištu preuzimaju 135. bbr i 136. bbr, dok novoformirana 146. lbr se smiješta u kasarnske uslove života.
Nakon isteka prekida borbenih djelovanja i otpočinjanja ofanzivnih borbenih djelovanja 146. lbr se prebacuje na treskavičko ratište gdje 03.06.’95. godine učestvuje u oslobađanju objekata: Pešter i Kožljen a 05.06.’95. godine i u odbrani objekata Malo vratilo i Surdup na Treskavici.
Za to vrijeme u Visokom traju pripreme za najveću operaciju ARBiH sa ciljem deblokade glavnog grada – Sarajeva. U Visoko na glavni pravac napada pristižu jedinice 7. korpusa i osloncem na visočke brigade vrše intenzivne pripreme za napad na neprijateljske linije.
Prisustvo najelitnijih jedinica iz sastava 7. korpusa davalo je nadu svim stanovnicima općine Visoko da će najutvrđenije linije neprijatelja na BH ratištu (mnogi nisu vjerovali) biti jednom zauvijek pregažene i Visoko biti spojeno sa Sarajevom. U ovoj operaciji 146. lbr je sa treskavičkog ratišta prebačena na vareško tatište i stavljen pod komandu 16. divizije, dok 135. bbr i 136. bbr dolaze pod neposrednu komandu 7. korpusa.
“Velika operacija” deblokade glavnog grada – Sarajeva otpočela je u 01,00 sati 15.06.’95. godine, a sat prije početka napada četnici su ponovo srušili most na autoputu u Čekrčićima. Prvi okršaji su otpočeli u 03,00 sati sa svitanjem, a kako je vrijeme odmicalo prisutna nada da će se ostvariti uspjeh polahko je počela da se gasi jer na našem dijelu fronta nije bilo nikakvih pomaka. U težinu visočkog fronta i utvrđenost neprijateljskih linija ovom prilikom su se uvjerili i najbolji boric i sve starješine 7. korpusa. Bilo je još mnogo pokušaja probijanja neprijateljske linije sa raznih pravaca, ali nije išlo. U toku ove operacije neprijatelj je na uže gradsko jezgro sručio sijaset granata i šest modifikovanih aviobombi čime je nanio ogromnu štetu na stambenim objektima i veliki broj civilnih žrtava.
Linije na visočkom ratištu su uklonjene političkim sredstvima poslije Dejtona.
U julu 1995. godine ponovo sadejstvuju sa drugim jedinicama 1. i 7. korpusa u odbrani objekta Brutus, a u augustu učestvuje prilikom napada na objekte Hum i Čardak na treskavičkom ratištu. Izviđačko-diverzantske čete 135. bbr i 136. bbr su 07.10.’95. godine upućene kao pomoć oslobodiocima na treskavičkom ratištu.
146. lbr uzima učešća i u oslobodilačkim borbama u zoni odgovornosti 7. korpusa a zatim i na ratištima u zoni odgovornosti 5. korpusa id ala je veliki doprinos u oslobađanju i odbrani tih prostora.
Posebno se ističe prilikom odbrane tek oslobođene Bosanske Krupe.
Osim boraca 146. lbr u zoni odgovornosti 5. korpusa učestvovale su i IDČ-e 135.bbr i 136.bbr.
Nakon potpisivanja Dejtonskog sporazuma dolazi do razdvajanja snaga na linijama odbrane, a paralelno sa tim aktivnostima dolazi do preformacije postojećih brigada u sastavu 16. divizije KoV, zbog demobilizacije većeg broja pripadnika ARBiH.
135.bbr se gasi a sa 136.bbr se prenumeriše u 165.bbr koja nastavlja sa izvršavanjem postavljenih zadataka sve d ojuna 1996. godine, kada se intenzivno počinje formirati profesionalni sastav ARBiH.
Aktivnosti visočkih boraca u ovom ratnom periodu su praćene stalnim uspjesima. Ipak, treba naglasiti da je cijena uspjeha velika id a Visoko sa tugom u srcu spominje svojih 297 šehida i poginulih boraca, a 600 postadoše invalidi, a sve za svoje Visoko, svoje Sarajevo i svoju Bosnu i Hercegovinu. Njih 23 za zasluge iskazane u borbama postadoše nosioci najvećeg ratnog priznanja “Zlatni ljiljan”, a 19 pripadnika MUP-a za zasluge u izvršavanju svojih zadataka dobiše “Zlatnu policijsku zvijezdu”.
Visoko je ratovalo, Visoko je radilo, imalo i pomagalo, a i opstalo onakvo kakvo je bilo, pa čak i jače. I dana sa ponosom možemo zaključiti da je Visoko, njegovo političko rukovodstvo i njegovo stanovništvo dalo sve od sebe da budu uvijek uz svoje borce – branioce i uvijek slobodni, a nikad protjerani i pokoreni.
DOM ZDRAVLJA – RATNA BOLNICA
Do 1953. godine kada je formirana Zdravstvena stanica, odnosno 1954. godine kada je formiran Dom zdravlja o zdravlju stanovnika brinula su jedan ili dva ljekara opće prakse kroz ambulantne preglede i kućna liječenja.
Od 1954. godine počinju se graditi novi zdravstveni objekti, broj ljekara se postepeno povećava. Stižu prvi ljekari specijalisti, nabavlja se savremena oprema.
Dom zdravlja je prije rata djelovao ambulantno-poliklinički i specijalističko-konsultativnim službama primarne zdravstvene zaštite i postaje jedan od najrazvijenijih domova zdravlja na regiji.
Početkom agresije na BiH dolazi jedan od najtežih perioda od osnivanja. Razaranje objekta, uništavaje opreme, nedostatak lijekova, sanitetskog materijala i vozila i odlazak pojedinih ljekara doveli su Dom zdravlja u veoma težak položaj.
Ipak patriotizam i ljekarska etika zaposlenih učinili su da nitko nije ostao bez ljekarske njege i pomoći. Od 1993. godine tu je funkcionisala i Ratna bolnica u kojoj su zbrinjavani i operirani ranjenici ne samo iz Visokog već is a šire regije. Doprinos Ratna bolnice i Doma zdravlja odbrani od agresije ogroman je,
Danas se ova ustanova zove medicinski centar Visoko sa preko 200 zaposlenih od čega 52 visokostručna radnika.
U toku agresije na BiH 1994. godine u Visokom je umro dr. Hajrudin Džananović, ljekar, koji je čitav život posvetio medicini i svojim pacijentima. Džananović je bio i ostao symbol za istinskog ljekara.
CIVILNA ZAŠTITA U RATU
U agresiji na Bosnu i Hercegovinu 1992/1995. godine jedan od veoma važnih dijelova sistema zaštite je bila Civilna zaštita. Jedinice CZ u općini Visoko su dale veliki doprinos obrani kroz prihvat izbjeglica i prognanika, raspodjelu humanitarne pomoći, zaštitu od požara, sanaciju terena, uklanjanju posljedica ratnih razaranja, sanaciju i opravku stambenih, poslovnih, vjerskih i javnih objekata, obezbjeđenje ogrijevnog drveta stanovništvu, snadbijevanje vodom, održavanje i izgradnja puteva, komunalne usluge u gradu i još mnogo toga.
Osim tih aktivnosti pripadnici civilne zaštite pružali su i veliku pomoć jedinicama Armije RBiH.
Ostaće uvijek u sjećanju, vrijedno poštovanja, kojom su brzinom sanirani razrušeni krovovi, gašeni požari, distribuirana humanitarna pomoć, a sve to vrlo često pod snajperskom vatrom i usred granatiranja.
Visočki informator