Rat je radikalizirao krajnju desnicu – i niko ih kod kuće nije zaustavio.
Sovjetska invazija na Afganistan i kasniji građanski rat bili su snažno sito za islamistički radikalizam. Kao i drugi ratovi, od Čečenije do Iraka. Ali jedan ključni konflikt koji je oblikovao tok globalnog ekstremizma i terorizma je previđen. Veliki dio sadašnjeg globalnog desničarskog ekstremizma kuhan je u peći balkanskih sukoba devedesetih, posebno u bosanskom ratu.
Muslimanska strana ove priče je dobro poznata. Milicijama bosanskih Muslimana pridružile su se hiljade stranih dobrovoljaca. Neki su bili novi regruti iz zapadne Evrope. Drugi su bili veterani džihada u Afganistanu protiv sovjetske invazije osamdesetih godina. Borbene vještine koje su strani ratni dobrovoljci razvili tokom rata, kontakti s drugima iz cijelog svijeta i radikalizacija rasplamsale bitke postavili su temelj cijeloj mreži islamističkog ekstremističkog nasilja s kojim se svijet bori do danas.
Međutim, ovi događaji nisu bili jedinstveni za muslimansku stranu tokom sukoba. Hiljade dobrovoljaca iz cijele Evrope, također su se pridružili pravoslavnoj vojsci bosanskih Srba i katoličkoj vojsci bosanskih Hrvata. Tokom ovog perioda, Hrvatska strana je naročito privukla mnoge neonaciste s čitavog kontinenta. To je, zahvaljujući odluci nacionalne vlade u Zagrebu, da se kao nacionalna obilježja oživljavaju simboli Nezavisne Države Hrvatske, fašističkog lutkarskog režima Trećeg Rajha, iz perioda Drugog svjetskog rata.
Kao i s muslimanskim dobrovoljcima, kršćanski veterani su se nakon rata vratili u svoje zemlje, radikalizirani i spremni za novu akciju. Neki od ovih veterana postali su jezgra novih desničarskih milicija koje su se vremenom pretvorile u moćne političke snage. Jedan od najznačajnijih primjera je Zlatna zora u Grčkoj. Poznato je da su ključni članovi Zlatne zore, tokom rata 1995. godine, učestvovali u srebreničkom masakru nad preko 8.000 muslimanskih Bošnjaka.
Kao i s muslimanskim dobrovoljcima, evropske vlade su veoma sporo prepoznavale prijetnju koju su nakon povratka ovi radikalizovani veterani predstaljali vlastitim društvima. Mnogi u Grčkoj u to vrijeme, uključujući i ljude u vladi, veličali su grčke učesnike u masakrima, posebno na vjerskim i ideološkim linijama. Isto je važilo iu mnogim zemljama istočne Evrope, posebno u Ukrajini, Rumuniji i Rusiji, te u određenim krugovima u Zapadnoj Evropi.
I naravno, nijedna evropska vlada nije preduzela nikakve poznate programe za deradikalizaciju i reintegraciju boraca koji se vraćaju u mainstream društvo. Ideja nije bila ni na dnevnom redu. Niti je bilo pravne odgovornosti za zločine koje su ti ljudi počinili dok su bili odsutni. Ako ništa drugo, neki od boraca su bili nagrađeni sa slavom i političkom platformom za budućnost.
Ovaj neuspjeh proizveo je iste vrste figura i mreža radikalnog ekstremizma evropskim desnicama kao što se dogodilo islamističkim terorizmom. Spisak terorista i nacionalističkih radikalnih propagandista koji izlaze iz bosanskog rata ili ga inspiriraju, proporcionalno je opsežan. Ovdje možemo ukazati na neke od najprepoznatljivijih osoba iz posljednje dvije decenije: Jackie Arklov, Šveđanin koji se borio za katoličke Hrvate, pa čak i, indirektno, Anders Breivik, počinitelj najgoreg terorističkog napada u norveškoj historiji u 2011. godini.
Arklov je, na primjer, bio liberijsko-švedski neonacista koji se priključio HVO-u, a za kojeg su žrtve rekle da je vršio brutalna mučenja u hrvatskim koncentracionim logorima u Hercegovini. Bosanska vlada ga je uhapsila i osudila za ratne zločine. Nakon godinu dana u zatvorskoj razmjeni je pušten, vrativši se u Švedsku, gdje je oslobođen krivice zbog nedostatka dokaza. Popustljivu švedsku državu nagradio je time što je kasnije osnovao neonacističku grupu u Švedskoj s još dvojicom. Nedugo zatim uhapšeni su i osuđeni za ubistvo dva švedska policajca 1999. godine.
Nasuprot tome, Breivik se nije borio u ratovima. Tada je bio običan tinejdžer. Međutim, njegov ideološki pogled kasnije je uveliko inspirisan pravoslavnim srpskim ekstremistima. I zaista, njegov pogled je prilično široko reprezentativan za evropsku desnicu. Ponavljajuća tema u njihovim razmišljanjima je pojam vječnog rata između evropskih i islamskih civilizacija, koji se žestoko bore kroz širenje populacije, s onim što nazivaju “bijelom evropskom rasom” koja predstavlja kršćansku ili prosvjetiteljsku zapadnu kulturu – unutrašnje kontradikcije između kršćanstva i autohtonog evropejstva, i između konzervativnog kršćanstva i pogleda na prosvetiteljstvo – i na bliskoistočne, smeđe rase koje predstavljaju ono što vide kao srednjovjekovni, zaostali, represivni islam.
Ideja o kontinuiranom ratu između kršćanstva i islama ima dugogodišnju historiju na Balkanu i šire. Ali ideja da se ovaj sukob vodi u ovom trenutku demografskim nadmetanjem između rasa ima prepoznatljiv srpski pedigre. Uzmimo za primjer ovu izjavu Radovana Karadžića, vođe bosanskih Srba tokom rata u Bosni:
“Muslimani nisu htjeli pretvoriti Bosnu u konfederaciju ili u tri konstitutivne države za Hrvate, Srbe i Muslimane. Željeli su cijelu BiH za sebe. Bosanski muslimani u konačnici žele dominirati, oslanjajući se na vrlo visoku stopu nataliteta. Čak su htjeli da neke Turke iz Njemačke presele u Bosnu kako bi pomogli izgradnju njihovog islamskog društva. Pošto bi takva strategija dominacije bila na štetu bosanskih Srba, mi smo joj pružili otpor time što smo zaštitili svoja sela.”
Upravo je takvo razmišljanje utjecalo na opću tendenciju ka genocidnim stavovima posebno među Srbima tokom balkanskih ratova, a koja se kasnije razvilu u današnje sveprisutno poimanje među evropskom (i zaista američkom) krajnjom desnicom tzv. Velike zamjene: ideja da se bijela evropska kultura, civilizacija i rasa biva istisnuta u Evropi od strane muslimanske migracije, što zauzvrat opravdava nasilnu odmazdu.
Breivik je učinio balkansku vezu eksplicitnom kada je u svom manifestu pohvalio Karadžića, rekavši da će “zbog svojih napora da se Srbija oslobodi islama biti zapamćen kao časni križar i evropski ratni heroj.” To je izbor jezika i terminologije, koji podjednako rezonira i sa srpskim nacionalizmom devedesetih i ekstremizmom krajnje desnice danas.
Ipak, za sve to, možda najvažnije naslijeđe balkanskih ratova i Bosne, važnije od boraca koji se vraćaju ili ultraradikalnog diskursa, bilo je razbijanje iluzije o poslijeratnoj Evropi kao civilizovanoj međunarodnoj zajednici koja motri na svijet.
Balkanski ratovi, a posebno onaj u Bosni i Hercegovini, bili su neki od prvih sukoba koji su se emitovali uživo na televiziji, odmah nakon Prvog zaljevskog rata. I ono što je čitav svijet vidio su brutalni zločini i masakri, lijevo, desno i u centru, uključujući i otvoreni genocid počinjen nad bošnjačkim muslimanskim stanovništvom. Nasumične milicije sa više ili manje državne podrške mogle su da naprave logore, muče, siluju, ubijaju i spaljuju vjersku i kulturnu baštinu dok je takozvani slobodni svijet samo gledao. Gledali su sa užasom, ali sve što su radili bilo je gledanje – pasivno i nemoćno.
Proći će još pet godina prije nego što Sjedinjene Države i Zapad intervenišu protiv Srbije, i više od decenije dok neko ne bude vidio pravdu na međunarodnom sudu. U međuvremenu, genocid na televiziji bio je veliki faktor mobilizacije za ekstremiste sa svih strana. Prateći ono što se dešavalo, moglo se doći do zaključka da bi počinjeni zločini mogli proći nekažnjeno. Dakle, ako ste htjeli da spriječite zločine na drugoj strani, jedini način bio je da ih pobijedite i skršite prije nego što oni skrše vas.
Rat je označio ključnu tačku u evropskoj historiji. Ubice i fašisti nisu bili samo pušteni, već su se i proslavili – uživo na televiziji. S tim presedanom koji je izgorio u kolektivnom sjećanju jedne generacije, obnova evropskog fašizma bila je samo pitanje vremena.
Pišu: Azeem Ibrahim i Hikmet Karčić (Foreign Policy)
S engleskog preveo: Resul Mehmedović
Naslovna: Grčki dobrovoljci s Radovanom Karadžićem